در این بخش ابتدا به تعریف علم طب پرداخته و سپس به ساختار شناسی در طب سنتی اشاره خواهد شد. اینکه مزاج چیست و انواع مزاج در طب سنتی را بررسی خواهیم کرد و در پایان اخلاط چهارگانه، چگونگی تشکیل اخلاط و موارد استفاده آن در بدن را بررسی خواهیم کرد.
تعریف علم طب:
علم و شناخت دقیق به جنبه های گوناگون(سلامتی و بیماری) بدن انسان، شناخت علائم سلامت و بیماری، پیشگیری و درمان بیماریها و برگرداندن سلامت به بدن.
طبیب کیست؟
فردی که به مباحث علم طب آگاه بوده و با شناخت به طبیعت بدن آن را در سلامتی و تعادل نگه می دارد و یا در صورت غلبه بیماری، آن را به سلامتی برمیگرداند.
فرد سالم:
به فردی اطلاق میگردد که تمامی اعضا و جوارح او در سلامتی کامل بوده باشد و مزاج کلی و جزیی اعضای او در تعادل باشند.
فرد بیمار:
به فردی که بخشی از اعضا و جوارح او از تعادل خارج گردیده و بهعبارتی مزاج کلی یا جزیی او به هم ریخته باشد، بیمار اطلاق میگردد.
آنچه که یک طبیب حاذق باید بداند:
- طبیب مظهر و واسطه اسم شافی حق است.
- هدف او از درمان شفای بیمار باشد.
- درمان را از خود نبیند.
- در حین طبابت در آرامش جسمی و روحی باشد.
- چهره و رفتارظاهری مثبت داشته باشد.
- امید بخشی داشته باشد.
- به اندازه علم خود دست به درمان بزند.
آنچه که یک بیمار باید بداند:
- به طبیب احترام بگذارد.
- طبیب را واسطه شفا بداند.
- درمورد طبیب تحقیق کند.
- بداند که طبیب تا سه مرحله فرصت درمان دارد.
- حق مادی طبیب را بپردازد.
وظایف دوستان و اقوام نسبت به بیمار:
- دعا برای شفا
- عیادت
- دادن هدیه به بیمار
- سخنان امیدبخش و غیر سرزنشآمیز
- طولانینکردن مدت عیادت
- برآوردهکردن نیازهای او در حد توان
ساختار شناسی در طب سنتی
- ارکان و عناصر
- مزاج
- اخلاط
ارکان و عناصر:
اجزای اولیه تشکیل دهنده نباتات، جمادات، حیوانات و انسان را ارکان یا عنصر میگویند که این اجزا غیر قابل تقسیم میباشند.
در علم طب 4 نوع ارکان وجود دارد که 2 رکن آتش و هوا جزو ارکان سبک و 2 رکن دیگر(خاک و آب ) ارکان سنگین محسوب میشوند:
آتش:
این رکن به دلیل دارا بودن خصوصیت سبکی مطلق، در بالاترین سطح عناصر قرار گرفته و نقش پختگی، لطافت و نفوذ در اجسام را برعهده دارد.
هوا:
رکن هوا در مرتبه بعد از آتش از لحاظ سبکی قرار دارد و وظیفه آن ایجاد گنجایش و ظرفیت در موجودات، جهت سبک کردن است.
خاک:
این رکن معروف به ثبات و پایداری است. این عنصر به خاطر سنگینی که دارا است ثابت و بدون حرکت بوده و نقش نگهداری، شکلدهی و قوام به موجودات را بر عهده دارد.
آب:
آخرین و سنگین ترین عنصر نام دارد و از مهمترین وظایف آن تعدیل قوام خشکی، ساماندهی قالب خشک، و شکل پذیری آسان است.
مزاج چیست؟
ترکیب و درآمیختن ارکان در یکدیگر، به نوعی که یکی در دیگری اثر کند تا در همه اجزا، کیفیتی یکسان پیدا گردد؛ این کیفیت مرکب را، مزاج گویند.
هر فرد دارای یک مزاج و طبعی است که با توجه به آن، رفتار، ذائقه، و کنش متفاوتی دارد.
انواع مزاج در طب سنتی چیست؟
بعضی مزاج را به چهار یا پنج دسته تقسیم می کنند؛ اما ابن سینا مزاج ها را به صورت کلی به 9 مزاج مختلف تقسیم میکند که عبارتند از:
مزاج معتدل چیست؟
مزاجی است که بیماری و درد در آن راه ندارد و فردی که مزاج خود را در حالت تعادل و معتدل نگه دارد، هیچگاه به مرگ عادی و طبیعی از دنیا نخواهد رفت.
مزاج گرم چیست؟
این نوع مزاج دارای حرارت طبیعی بالا بوده و مزاج مقابل آن جهت تعدیل و رسیدن به اعتدال سرد است.
مزاج سرد چیست؟
مزاج سرد اغلب در افراد دارای قد کوتاه است و مزاجی که تعدیلکننده آن میباشد و از بیماریها نجات میدهد، مزاج گرم است.
مزاج خشک چیست؟
دیگر مزاجی که در موجودات وجود دارد، مزاج خشک است که غالبا در انسانهای لاغر دیده میشود.
مزاج تر چیست؟
مزاج تر که کار آن رساندن رطوبت است، نافع مشکلات مزاج خشک است و خود در صورت غلبه بیماری به مزاج خشک نیاز پیدا خواهد کرد.
مزاج گرم خشک چیست و چه ویژگیهایی دارد؟
در این نوع مزاج، غالبا افراد، لاغر اندام و دارای قد بلند هستند و در صورت غلبه بیماری باید به سراغ داروهایی با مزاج سرد و تر بروند.
مزاج سرد و خشک چیست؟ خصوصیات آن چیست؟
دومین مزاج مرکب متشکل از خصوصیات سردی و خشکی به صورت همزمان است. در این نوع مزاج، افراد غالبا دارای قد کوتاه و لاغر هستند.
مزاج گرم و تر چیست؟
این مزاج که نافع بیماریهای دارای مزاج سرد و خشک است، از لحاظ مزاج طبیعت و فصلی به فصل بهار بیشتر ارتباط پیدا می کند.
مزاج سرد و تر چیست؟
فصل این مزاج زمستان است و افراد دارای این مزاج معمولا دارای قدی کوتاه و چاق هستند.
در مبحث مزاج شناسی چیست چند نکته حائز اهمیت و ضروری میباشد که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد:
1- تغییر مزاج اصلی و پایه بسیار خطرناک بوده و باعث مرگ خواهد شد.
بهترین حالت در مزاج شناسی، اصلاح مزاج و تمایل آن به سمت تعدیل مزاج است. به هر میزان که مزاج به سمت تعادل حرکت کند، بدن کمتر آسیب میبیند و بیمار میشود.
2 - مزاج به خودی خود، بیماری محسوب نمیشود.
بارها از اطرافیان می شنویم که چون مزاج من سرد است، بنابراین بسیاری از بیماریها را دارا میباشم. در حالی که چنین چیزی اساس علمی نداشته و تا زمانی که مزاج فرد تبدیل به سوء مزاج نشود، فرد بیماری ندارد. بنابراین سوء مزاج، بیماری تلقی میشود که باید آن را درمان کرد.
3 - بدن هر موجودی علاوه بر مزاج کلی، یک مزاج عضو به عضو دارد که سلامتی و بیماری آن عضو براساس همان مزاج سنجیده میشود که روی مزاج کلی فرد هم تاثیرگذار است.
در اصطلاح، اخلاط به جسم تر و روانی می گویند که غذا نخستین بار به آن، تبدیل میشود.
چگونگی تشکیل اخلاط:
غذایي كه ما میخوریم، هضم آن از دهان آغاز میشود و در معده و روده، هضم اصلی صورت میگیرد.
پس از هضم، مواد غذایی كه حالتی چون كشكاب دارد و به آن كیلوس میگویند، از طریق عروق بسیار ریزی كه به رودهها پیوستهاند، جذب شده و از طریق ورید باب، به كبد وارد میشوند.
كبد، روی این مواد غذایی، هضم دومی را انجام میدهد و تغییراتی در آن ایجاد میكند كه حاصل آن را، كیموس میگویند.
پس از این دو هضم، چهار جسم سیال و روان، ایجاد شده است كه همان اخلاط اربعه(صفرا، دم، سودا، بلغم) نام دارد که در ادامه توضیحاتی در مورد اخلاط خواهیم داد:
خلط صفرا چیست؟ طبع صفرا و ویژگیهای آن
كفک خون است، رنگ زرد دارد و مزه آن تلخ است.
گرمتر و سبکتر از خون است.
طبع آن گرم و خشک است و تولید آن در جگر است.
موارد استفاده از صفرا در بدن:
بخش عمده آن وارد كیسه صفرا میشود و بخشی از آن، همراه خون در عروق، حركت میكند.
بخشی از صفرا كه در كیسه صفرا ذخیره میشود، نیز در زمان مورد نیاز به روده ترشح میشود و به هضم بلغم و دفع مدفوع كمک میكند.
خلط دم چیست؟ طبع خون و ویژگیهای آن
هر غذایی كه میخوریم، زمانی غذای واقعی میشود كه به خون تبدیل شده باشد.
رنگ خون سرخ، مزه آن شیرین و بوی آن خوش است.
طبع خون گرم و تر و محل تولید آن کبد است.
خلط بلغم چیست؟ مشخصات و طبع خلط بلغم
بلغم غذایی است كه گوارش آن كامل نشده و در صورت گوارش و هضم كامل، می تواند به خون تبدیل شود.
رنگ آن سفید، غلیظ تر از خون و بی مزه است و به نسبت خون و صفرا، سرد است اما به نسبت با بدن انسان، سرد نیست.
موارد استفاده بلغم در بدن:
علاوه بر آنكه بلغم غذای ذخیره بدن است؛ آمیختن آن با خون برای غذارسانی به اعضایی مانند مغز، كه سرد و تر هستند، لازم است.
محل تولید بلغم، عمدتا معده است. همچنین بلغم باعث رطوبت و نرمی مفاصل میشود، گویی مفاصل را روغن كاری میكند تا از خشكی آنها حین حركت جلوگیری شود.
خلط سودا چیست؟ ویژگیهای خلط سودا
رسوب خون است؛ سنگینتر و غلیظتر از سایر اخلاط است. رنگ آن سیاه و مزه آن آمیخته از شیرینی و ترشی و گسی است و تولید آن در جگر است.
موارد استفاده سودا دربدن:
بخش عمده آن در طحال ذخیره میشود. باعث قوامدهی به خون، بافتها و ایجاد ثبات در آنها میگردد.
مقدار كمی از سودا همراه خون میشود تا به اعضایی مانند استخوانها، كه برای تغذیه نیاز به سودا دارند، غذا برساند.