اصول کاربردی گیاهان دارویی در طب ایرانی اسلامی 1

آشنایی با گیاهان دارویی در طب اسلامی وسنتی

 تعریف دارو و غذا

غذای مطلق، غذایی است که تاثیر آن در بدن به ماده فقط باشد نه به کیفیت و صورت. به زبان ساده یعنی غذا آن است که کیفیت بدن را تغییر ندهد و تبدیل به آنچه از بدن تحلیل رفته، شود.
یعنی با مصرف مداوم آن، بدن به سمت خشکی، رطوبت، سردی و گرما نرود. مثلاً با مصرف مداوم گوشت شتر، بدن یک فرد دارای مزاج معتدل، به سمت گرمی و خشکی می رود و با مصرف زیاد دوغ، طبع فرد به سمت سردی و تری می رود، پس گوشت شتر و دوغ، غذا نیستند. زیرا کیفیت بدن، یعنی مزاج بدن را دچار تغییر می کنند. همچنین گوشت شتر و دوغ، شاید بتوانند قسمتی از انرژی و موادی که از بدن در طی فعالیت، تحلیل رفته را جبران کنند، اما نمی توانند جبران را، تکمیل نمایند.

پس غذا باید آنچه را که از بدن از دست رفته است، تکمیل کند. غذا مانند آب گوشت های لطیف، زرده تخم مرغ نیم برشته، بعید مانند گندم و سایر حبوبات و …و کیفیت حاصله از آن، خلط منافی و غالب بر کیفیت اصلی بدن و اعضا نباشد.

دوای مطلق

به زبان ساده آن است که تاثیر آن در بدن به کیفیت فقط باشد و ماده آن قابلیت غذاییت و جزو بدن شدن نداشته باشد و در کیفیت و مزاج بدن اثر می گذارد.
یعنی بدن را مانند مزاجی که خود دارو دارد، به سمت گرمی، خشکی، تری یا سردی می برد. مانند فلفل، زنجبیل، نیلوفر، کافور، بذر رازیانه و امثال این ها.

مزاج چهارگانه داروها

داروها بر حسب مزاج به چهار گروه اصلی تقسیم می شوند:

1.  گرم
2.  سرد
3.  تر
4. خشک

درجه بندی قوای داروها برحسب درجه

•  معتدل
• درجه 1
• درجه 2
• درجه 3
• درجه 4

بردار درجه بندی داروها

 تعاریف درجات قوای داروها:

الف :معتدل:

اگر ماده ای وارد بدن یک فرد معتدل شود، چنانچه با تکرار مصرف و افزایش مقدار آن، روی مزاج اصلی فرد اثر نگذارد و ارواح و قوا و اخلاط وی را تغییر ندهد، دوای معتدل است .

ب :درجه 1 :

در این حالت مقدار کم دارو باعث غلبه بر کیفیت بدن (گرمی، سردی، تری، خشکی) نمی شود، اما استفاده مکرر و مقدار زیاد آن باعث تغییر کیفیت بدن می شود، هر چند نمی تواند افعال بدن را ناقص یا مختل کند، مانند انجیر و بنفشه.

ج :درجه 2

در این نوع مقدار کم هم باعث غلبه بر کیفیت بدن می شود. اما استفاده مکرر و مقدار زیاد آن، باعث ضرر و فساد
بدن نخواهد شد، مانند زرشک و انزروت.

د :درجه 3 :

در این حالت مقدار زیاد آن باعث آسیب و اختلال در بدن خواهد شد، ولی مهلک و کشنده نیست، مانند زنجبیل و
زنیان.

ه : درجه 4 :

ضرر بسیار به بدن رسانده و باعث هلاکت می شود.

تذکرات لازم در خصوص بهره بردای از داروها:

 برای استفاده از گیاهان و داروها باید به مسایل ذیل توجه نمود، تا هم دارو، عوارض خواصی ندهد و هم اثر بیشتری بر روی بیمار داشته باشد.

• مزاج افراد
• مزاج بیماری
• مزاج فصل
• مزاج سن
• مزاج و درجه دارو
• مقدار دارو

مصلح دارو و غذا

مصلح چیزی است که دارو یا غذا را به صلاح می آورد و عوارض احتمالی آن را از بین می برد یا به حداقل می رساند. مثلا مصلح شیر، گلاب و عسل است و مصلح رنج، زیره و کشمش و…

اندازه ها و مقادیر داروهای گیاهی

از آنجایی که ممکن است در هنگام تهیه داروهای گیاهی، ترازوی مناسب در دسترس نباشد، می توان از وسایل زیر به عنوان واحد وزن استفاده نمود، که تقریباً برابر با اوزان مورد نظر می باشد.

نکته: در مورد اوزان کمتر از 25 / 0 گرم، حتماً باید از ترازوهای دقیق استفاده گردد .

گیاه شناسی

1 . ریشه و ریزوم

ریشه: قسمت زیر زمینی گیاه را تشکیل می دهد، ریشه ها در اشکال مختلف از قبیل ریشه ساده، منشعب، مخروطی، استوانه ای، کلافی و … یافت می شود.

ریزوم : نوعی ساقه ی زیر زمینی خزنده است که تولید ریشه های نابه جا می کند، مانند زنبق. ریشه و ریزوم ها در دوره خواب گیاه، یعنی در هنگامی که بیشترین مقدار مواد مؤثره در آن موجود است، جمع آوری می کنند. گاهی این کار در بهار نیز انجام می گیرد. بهترین هنگام برای جمع آوری ریشه و ریزوم گیاهان دائمی، حدود سال دوم و سوم و در مورد گیاهان دو ساله، پاییز اولین سال است.

• هنگام جمع آوری گیاهان کمیاب، همیشه یک قسمت از ریشه را در خاک رها می کنیم تا شاید دوباره سبز شود.
• ریشه و ریزوم را قبل از خشکاندن باید سریعاً و به مدت کوتاهی با آب جاری شست و از گرد و خاک، قسمت های آسیب دیده و دیگر مواد زاید آن پاک شود.
• پاک کردن با برس و وسایل دیگر توصیه نمی شود. مثلاً سنبل الطیب، سلول های سطحی آن سرشار از اسانس روغنی است و در موقع پاک کردن با برس اسانس روغنی را از بین می بریم. ریشه های نازک با حرارت طبیعی خشک می شوند .
• ریشه های کلفت را به صورت طولی می برند و از مکمل برای خشک کردن و جذب رطوبات استفاده می شود و در موقع خم کردن به راحتی شکسته می شود. هنگام انبار آن ها باید دقت شود تا حشرات در میان آن ها نباشد.
• پوست بعضی از ریشه ها و ریزوم ها را باید کند و نوعی حالت تخمیری به آن ها داد، مانند : زنبق، ریونه، جنتینیا، خطمی.

2 . سر شاخه:

منظور قسمت انتهایی ساقه است که برگ یا گل دارد و باید با قیچی یا چاقو باغبانی، چیده شود و به هیچ وجه نباید اندام های گیاه را با دست چید، زیرا این نوع شکستگی سبب آسیب دیدگی می شود.

• در گیاهان بزرگ، فقط قسمت بالای شاخه به طول 30 – 20 سانتی متر مورد استفاده قرار می گیرد. زیرا قسمت پایین تر غالباً چوبی شده و دارای برگ های زردتری هستند.
• گیاهانی که روی زمین خوابیده یا خزنده باشند، باید به مدت بسیار کوتاهی با آب شسته شوند تا مواد زاید روی آن ها زدوده شود.

3 . برگ:

برگ ها اندام تنفسی گیاه هستند که روی شاخه به صورت یک شکل می رویند. برگ ها از یک پهنک، یک دمبرگ، و احتمالاً یک غلاف تشکیل می شوند.

پهنک:

• اشکال مختلفی از قبیل (خطی، بیضی، سرنیزه ای، قلبی، پیکانی و …) دارد و ممکن است ساده یا مرکب باشد.
• برگ ها باید در زمان آغاز گل دادن گیاه، جمع آوری شوند. در این هنگام آن ها سرشار از مواد موثره هستند. برای اینکه گیاه عاری از برگ نشود و صدمه نبیند، نباید همه برگ های آن را چید.
• برگ های جمع آوری شده باید جوان، شاداب، سالم و عاری از علایم بیماری یا آفت باشند و باید از تلمبار کردن و مچاله کردن آن ها در سبد یا ساک، خودداری کرد.
• برگ گیاهانی مانند (بارهنگ، پنیرک، انگور سیاه، خطمی، توت فرنگی) در صورت تلمبار شدن روی هم، به آسانی شروع به گرم شدن می کنند.
• برگ های انگشتانه (گرگ کش یا اقونیطون) درصورت مچاله شدن گلوکوزید(Glucoside ) خود را از دست می دهند.
• لازم است که گیاهان را به صورت لایه های نازک پهن و خشک کنند.
• در مورد گیاهان اسانس دار، از قرار دادن آن ها در برابر نور خورشید یا نور مستقیم آن با حرارت مصنوعی بالای 35 درجه سانتیگراد، اجتناب کرد.

گل:

گل ها، برگ های شکل یافته ای هستند که روی یک شاخه کوتاه جای گرفته اند. گل ها ممکن است به صورت ساده یا گل آذینی به شکل طرشه ای، چتری، محوری، سنبله ای، انتهایی و … باشند.

• بهترین زمان جمع آوری گل ها، هوای خشک و هنگام ظهر است که گل ها کاملاً باز شده باشند. صبح ها و هوای مرطوب برای این کار مناسب نیست.
• گاهی جمع آوری، محدود به قسمت هایی از گل می شود (گلبرگ، پنیرک و خشخاش) گل ها با دست یا با کمک شانه (مانند بابونه) چیده می شوند. چرا که این ها بسیار آسیب پذیر هستند.
• برای حمل و ذخیره کردن، هرگز نباید از وسایل پلاستیکی غیر قابل نفوذ نسبت به هوا استفاده کرد. از نقطه نظر بیوشیمی، گل ها نسبت به اثرات محیط اطراف خود حساس و آسیب پذیرند.
• همچنین در مرحله خشک کردن، باید رنگ اولیه خود را حفظ کنند. هنگامی که به مدت طولانی انبار شوند قهوه ای می شوند و عطر آن ها تغییر می کند که در آن صورت باید آنها را فوراً با مواد تازه تعویض کرد.
• اگر تخم اسپند را در سرکه خیسانده و مدتی بماند تا مزاج گیرد و بکارند، ترخون می روید.

نکته: برای اینکه مزه داروهای تلخ روی زبان و برای خورنده بد نباشد، اگر ابتدا ترخون یا برگ عناب را بِجَوَد و تُف کند و بعد بخورد مفید و موثر است.

طبقه بندی گیاهان دارویی

1- گیاهان تلخ :

این نوع گیاهان، داروهای گیاهی هستند که روی کار معده، مخصوصاً در هنگام بی اشتهایی تاثیر می گذارند. انواع مختلفی از آن را قبل از غذا، مصرف می کنند.

• گیاهان تلخ خالص: مانند قنطوریون صغیر، جلتیان ، شبدر آبی
• گیاهان تلخ معطر: (مواد تلخی که همراه مواد معطر باشند) مانند: درمنه قصب الذیره ، سنبل خطایی طبی
• گیاهان تلخ قابض: این گیاهان در عین حال کمی قابض بوده برای زکام ها و گاستریت های سبک، به کار می روند. مانند غافث + کندر + پرسیاوشان
• گیاهان تلخ لعابدار: این مواد بر بشره یا مخاط یا تشکیل رسوبات سفت همراه با بافت پروتئینی تاثیر می گذارند. آن ها آب موجود در بافت ها را می گیرند و با کم و بیش خشک کردن آن ها اثر ضد تورمی دارند. این مواد اغلب از ترکیبات تانن هستند.
  این گروه شامل: شمس برّی، مورد، گل غافث، هوفاریقون، مریم گلی، انجبار، گوش خر، گل مینا (امراض، اگزمای متورمه و عفونی)، تره تیزک، پوست درخت بلوط و بید، ریشه بابا آدم، گلسنگ، درخت گردو، هفت بند، آویشن، دم شیر، زوفا می شود.

2- ضد التهاب ها:

این مواد را برای درمان زخم ها و کوفتگی ها به کار می برند، آن ها، ورم را کاهش می دهند و بازسازی بافت های آسیب دیده را (با تاثیر بر غشاء مخاطی و سطح گراتولی) تسریع می کنند.

• بنابراین بابونه و اکلیل کوهی (رزماری کوهی، مزه و رنگ و بوی رزماری باغی را ندارد) جراحت ها، زخم ها و بیماری های پوستی را درمان می کند.
•  توت فرنگی برای جوش صورت مفید است .

3-گیاهان ضد نفخ:

موادی هستند که اثر طبی روی دفع گازهای معده و انقباضات دردناک و حتی تشنج عضلات شکم دارند. این مواد احساس فشار درد را کاهش داده، باعث توقف رشد باکتری هایی می شوند که تخمیر ایجاد می کند.

 دستور حفظ ادویه :

• بعضی از ادویه ها را نباید با هم ترکیب کرد تا باعث بقای آن باشد. مانند کافور با فلفل، براده آهن با آهن ربا، تخم مرغ با نمک، ساذج با زنجبیل، معدنی با غیر جنس آن
•  عصاره ها و صمغ ها، درظرف قلعی و نقره نگه داری شود.
•  عرق ها و میاه حاره در شیشه سر تنگ نگه داری شود اما بعد از سرد شدن عرق بهار، در ظرف مسی بهتر می ماند.
•  مجموع اوراق و بیخ ها و گل ها را از جای نمناک و آفتاب تند دور باید داشت.
• ظرف قلعی جهت حفظ روغن ها و اکثر ادویه مفرده و مرکبه بهتر است.

آشنایی با برخی گیاهان دارویی

1 . گزنه

•  لطیف کننده اخلاط لزج
• تحلیل برنده ورم های سخت
• مدر ادرار و حیض و شیر و عرق
• چاق کننده بدن
• باز کننده انسداد کبد، طحال و فم رحم
• تنقیه کننده ریه و معده
• آشامیدن آب پخته آن همراه با ماءالشعیر برای بیماری های قفسه سینه مانند تنگی نفس و دفع اخلاط لزج و غلیظ از ریه ها مفید است.
• ضماد کوبیده برگ آن بر بینی باعث قطع خونریزی بینی می شود.
• تصفیه کننده خون
• کاهش دهنده قند خون
• کم خونی و روماتیسم را درمان می کند
• گزنه کلیه ها را فعال کرده و سبب رفع ناراحتی های مجاری ادارای می گردد.
• جوشانده برگ و ساقه گزنه جهت اسهال و استفراغ اثر قاطع دارد
• ضعف معده را در قبال هضم بر طرف کرده به روده در جذب غذا کمک می کند.
• پاشیدن تخم و برگ خشک شده آن جهت درمان زخم های سرطانی و خورده نافع است.
• مضمضه جوشانده گزنه جهت تقویت لثه و قرقره با آن برای ورم لوزه و ورم زبان کوچک سودمند است.
• چنانچه ریشه گزنه را در الکل شصت درجه بخیسانند و آن را پانزده روز در آفتاب قرار دهند سپس صاف کنند مایعی بدست می آید که اگر سه قاشق آن را با آب مخلوط کرده و بر سر بمالند در رفع ریزش مو فوق العاده مؤثر است.

2 . کاسنی

• تسکین دهنده صفرا و خون و تشنگی بوده و باید تازه و نشسته مصرف شود زیرا در اثر شستن جزء لطیف آن از بین می رود.
• درمان بیماری های کبد و معده و طحال
• باز کردن گرفتگی های عروق و احشاء
• تقویت کبد، تنقیه کلیه و مجاری ادراری
• برای کبد گرم و سرد مفید بوده و هر چه تلخ تر باشد در رفع امراض کبد مفیدتر است.
•  اگر آن را بجوشانند تا ساقه و برگ آن پاره شده و آب رقیق از آن جدا شود بعد با نبات یا ترشی مصرف کنند، در تصفیه خون بی همتا است.
• ضماد برگ آن با سرکه جهت سردرد گرم و خشک، مفید است.