زیستگاه و مسکن از دیدگاه طب سنتی اسلامی 1

انتخاب محل زندگی و ساخت مسکن انسان، نقش بسیار زیادی بر کمیت و کیفیت زندگی افراد دارد. در خصوص مسکن و شرایط آن در قرآن و روایات، فرمایشات عرشی و گهرباری وارد گردیده است.

در این مقاله و مقالات بعدی به مطالب مختلفی اشاره خواهیم کرد از جمله:

محل مسکن خوب
نوع مسکن
شرایط حیاط،حال و پذیرایی
توالت و حمام
پرده، پنجره، نوع معماری
سیستم سرمایشی و گرمایشی
فرش و موکت و…

کلمه بیت در قرآن 17 بارآمده است و در خصوص بیت انسان ها و حیوانات، این کلمه استفاده شده است.

و ا…جعل لکم من بیویکم سکنا… (80 ) ترجمه: ازخانه های محل سکونت و آرامش برایتان قرار دارد
از سیاق این آیه برداشت می شود که اولین کارایی محل سکونت، سکینه و آرامش جسم، روح و روان در آن است. اما متأسفانه در انتخاب محل زندگی و چگونگی ساخت آن به درستی مورد توجه قرار نمی گیرد و مردم به جای انتخاب محل زندگی صحیح و مناسب، بیشتر به دنبال زندگی در محل های خاص و در اصطلاح باکلاس هستند و به جای رعایت اصول ساخت و ساز مطابق با سلامت جسم، جان و روان، به سمت ساخت و ساز تزیینات و مواردی هستند که جز رنگ و لعابی بیش نیست.

ما در این بخش از مقالات بر آنیم تا به صورت مختصر و مفید، مشخصات یک مسکن خوب و مصالح ساختمانی و عوامل مختلف را بازگو و تشریح نماییم.

منطقه زندگی و مسکن بر اساس مزاج افراد

برای افراد سالم، بهترین محل و منطقه زندگی، منطقه ای است که در آن به دنیا آمده و در آن رشد و پرورش پیدا کرده اند.
زیرا ساختار مزاجی و بدنی او با آب و هوا، شرایط خاک، عوامل مختلف مانند اثرگذاری اجرام و ستارگان آسمانی، زاویه تابش خورشید به آن منطقه، نطفه ای که در بدن پدر در آن شکل گرفته، رحم مادری که در آن پرورش یافته و… تطابق یافته است. پس همان محل، بهترین محل زندگی برای اوست.

مثلاً فردی که در شمال کشور متولد شده و در آن رشد و نمو پیدا کرده است؛ بهترین محل زندگی برای او همان منطقه شمال در کنار جنگل، کوه و رطوبت نسبی دریا است.

چنین فرد سالمی که در یک منطقه آب و هوایی و جغرافیایی، سال ها اقامت داشته و تمام مزاج و بدن او به آن منطقه خو گرفته است، اگر بخواهد محل اقامت خود را ناگهان عوض کند،عمل صحیحی انجام نداده است و باید این نقل و انتقال محل زندگی با تدابیری همراه باشد تا عوارض آن تغییر محل زندگی، به حداقل برسد.

فردی که از اوان کودکی در شمال کشور در کنار دریا و جنگل و رطوبت به دنیا آمده است و بعد از سال ها زندگی در آن، می خواهد به منطقه جغرافیایی مرکزی و گرم و خشک مهاجرت کند(منظور مسافرت کوتاه نیست بلکه هجرت و سکونت در مکان جدید است) باید وقتی در منطقه خشک اقامت کرد، موارد زیر را رعایت کند:

مصرف مایعات و خوراکی های رطوبت زا و میوه جات را بیشتر کند
گاهاً زود به زود دوش بگیرد
از بخور استفاده کند
بهتر است تا مدتی زود به زود به محل تولد خود که مزاج جیلی و ذاتی او (شمال کشور) با آن خو گرفته بازگردد و بعد از چند روز اقامت مجدداً به محل زندگی جدید برگردد.
این رفت و برگشت را طوری تنظیم کند که آرام آرام زمان اقامت در محل تولد را کم و به روزهای اقامت در محل اقامت جدید بیفزاید، تا آرام آرام مزاج جسمی و روحی و گاه مزاج معنوی وی با شرایط جدید سازگار شود.

تغییرات ناگهانی محل زندگی بدون در نظر گرفتن برخی اصول مزاج شناسی (منظور مزاج جسمی و روحی است) می تواند باعث تغییرات اخلاقی، روحی، معنوی و جسمی در فرد گردد.
تذکر: مطالب گفته شده در شرایطی صحیح است که فرد سالم و بدون غلبه اخلاط باشد.
اما برای فرد بیمار درمان به ضد است.

مثلا فردی که دارای بیماری های خشک مانند مشکلات مفصلی، بی خوابی و کم خوابی، اعصاب تحریک پذیر است، آب و هوا و اسکان در شمال کشور به علت دارا بودن رطوبت، به درمان او کمک می کند. به همین جهت است افرادی که از مناطق خشک به مناطق شمال کشور می روند، خواب آن ها سبک تر و اعصاب آن ها آرام تر می شود.

همچنین افرادی که به علت غلبه رطوبت دچار مشکلات خاص مانند کسالت، درد و کوفتگی، درد اندام ها، سرماخوردگی هستند، با اسکان و زندگی در مناطق خشک، بیماری های رطوبتی آن ها، درمان یا کم می شود.
کمک به درمان افرادی که غلبه سرما دارند، در هجرت به مناطق آب و هوایی گرم
کمک به درمان افرادی که غلبه گرما دارند، با هجرت به منطقه خنک و سرد.

جهت تبیین این امر مهم، ابتدا یک مسکن مناسب را به صورت اجمالی برسی می کنیم:

تقسیمات کلی:

مناطق جغرافیایی از لحاظ کلی به چهار دسته تقسیم می شوند. این چهار مناطق عبارتند از: گرم و خشک، گرم و تر، سرد و خشک و سرد و تر.
بنابراین افراد برای تعیین منطقه زندگی خود، باید بررسی کنند که کدام یک از مناطق مذکور به مزاج آن ها مطلوب تر هست.

مثلا مناطق کوهستانی که در پشت دریا هستند، سرد و خشک است. مانند منطقه دماوند که سرد و خشک می باشد.
مناطق حاشیه دریا مانند شمال اعم از گیلان، مازندران و اکثر مناطق گلستان، منطقه تر و مرطوب می باشد.
در استان هایی مانند قم، اصفهان، کاشان، خراسان به علت کمبود رطوبت، تابستان ها گرم و خشک و زمستان های سرد و خشک تری دارند. غلبه خشکی دراین استان ها، باعث بیماری های جسمی، روحی و روانی می شود که ناشی از خشکی در این استان ها است.

بعضی از مناطق به علت های مختلفی، اثر گذاری مافوق مادی و باطنی و متافیزیک، اعم از اثر گذاری های روحی ، معنوی و… برای انسان دارد.

بعضی از سرزمین ها، محل پرورش انسان های زیرک و باهوش است.
بعضی مناطق چنین ثمری نمی دهد.
بعضی از سرزمین ها، دارای اثرات معنوی مثبت و بعضی دارای اثرات معنوی منفی بر روی انسان است.

بنابراین اماکن نیز مانند زمان ها، برای خود سعد و نحسی دارند.
البته باید دقت داشت سعد و نحس تکوینی است و قراردادی نیست.

قرآن در آیه 58 اعراف نیز می فرماید:

وَالْبَلَدُ الطََّیبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بإذْن رَبهِ وَالََّذِی خَبُثَ لَا یَخْرُجُ إلََّا نَکِدًا کَذٰلَِکَ نُصَرفُ الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ

زمین پاک نیکو، گیاهش به اذن خدایش (نیکو) بر آید، و از زمین خشن ناپاک بیرون نیاید جز گیاه اندک و کم ثمر. این گونه ما آیات (قدرت) را به هر بیان توضیح می دهیم برای قومی که شکر خدا به جای آرند.

لازم به ذکر است برخی بزرگان این روییدنی های پاک و پرخیر و برکت و عکس آن اندک و بی خیر برکت را بر انسان ها و اهالی یک دیار دانسته اند. مثلا شهرهای مقدسی مانند کربلا، قم، مشهد و…به علت های مختلفی شامل بلد طیب و پربرکت محسوب می شوند و بعضی دیارها که کسانی از آن از شرور می باشد و مظهر اسم مضل حق می باشند، غیر طیب محسوب می شود.

پس یکی از مصادیق انتخاب مسکن، محل خوب از نظر معنوی است.

جایگاه یک مسکن خوب در هر منطقه ای از نظر طب سنتی

مسکن خوب باید حتی الامکان آفتاب گیر و در معرض باد قرار داشته باشد و از نظر آب و هوایی در معتدل ترین منطقه واقع شده باشد.
جایی باشد که باد در آن نه به شدت بوزد نه آنکه باد نوزد و راکد باشد.
وجود باد معتدل، باعث ترویج و قوت روان، روحیه بخشی و دور نمودن عوامل بیماری زا خواهد بود.
استفاده از نور آفتاب در سازه باید طوری طراحی گردد که اولین تابش خورشید که پرثمرترین تابش اشعه های خورشید است به درون ساختمان بتابد. زیرا انوار و اشعه های خورشید، باعث از بین رفتن رطوبت و عوامل بیماری و قوت بدن است و مانع از افسردگی و بیماری های سرد و رطوبتی است.
ساختمان نباید در جلگه و ارتفاع پست که به آن هوا و آفتاب نمی رسد، بنا گردد.
داشتن ارتفاع نسبی جهت بهره وری از آفتاب و هوای خوب، مناسب است.
ساختمان ها باید به دور از مرداب، فاضلاب شهری، کارخانه جات صنعتی، جاده های پرتردد خودرو، قبرستان و هرگونه سر و صدای مزاحم و اضافی باشند.
ساختمان و مسکن باید در جایی واقع و انتخاب گردد که فرد با ورود به آن محیط در لحظات اولیه احساس خوبی به او دست بدهد و داشتن حس خوب به مکان باید جدی تلقی گردد و حداقل آن است که نسبت به مکان و شرایط، حس بدی نداشته باشد.
انتخاب مسکن در مکان ها و محیط های بسیار خلوت یا بسیار شلوغ مناسب نیست.
بهتر است مسکن در نواحی ای انتخاب شود که از لحاظ شرایط فرهنگی، اقتصادی، مذهبی با او تطابق داشته باشد.
نزدیک بودن مکان به اماکن مذهبی مساجد، حسینیه و … برخلاف آنچه برخی متصورند و به علت پخش صدای اذان و…. از آن دوری می گریزند، این اماکن باعث نزول خیر و برکت های معنوی خواهد بود و نوعی انرژی مثبت خاص از آن صادر می گردد.
بهتر است از اماکنی که از نظر فسق و فجور مشهور می باشد دوری گردد و از آن اماکن، مسکن انتخاب نکنند. زیرا اماکن طیب و اماکن غیر طیب به لحاظ تکوینی بر روی نفوس افراد عادی اثرگذاری یقینی و واضحی دارند.
مرداب ها و فاضلاب های شهری و کارخانه جات، باعث آلودگی هوا و آزار روحی خواهد بود و امکان آلودگی و بیماری در آن دور از ذهن نمی باشد.
نزدیکی مسکن به قبرستان ها و محیط های بسیار خلوت که در نزدیکی آن کسی سکنی ندارد، باعث پریشانی خاطر، فکر و خیال و بازیگری قوه خیال و تصرف قوای باطن بر ظاهر می شود و در نتیجه امکان ایجاد بیماری های روحی و روانی وجود خواهد داشت.
مسکنی که در مناطق شلوغ و پر رفت و آمد انتخاب شود یا از لحاظ فرهنگی، اقتصادی و مذهبی با فرد و خانواده سنخیت نداشته باشد، باعث بر هم خوردن آرامش روحی و روانی و بیماری های جسمی و روانی خواهد بود.

وسعت مسکن و بنا

در صورت استطاعت بهتر است مسکن وسیع و دلباز باشد.
در مسکن های وسیع و دلباز حس آرامش، شادمانی و فرح بیشتر حس می شود و هوا و اکسیژن رسانی در خانه های دلباز بیشتر است.
داشتن حیاط دلباز باعث شادابی خواهد شد.
احادیث و روایات داشتن مسکن و منزل وسیع و دلباز را در صورت رعایت شئون و توان مالی مورد تایید و تاکید قرار داده اند و بخل در این زمینه را به صلاح ندانسته اند.
در صورت مقدور بودن فراهم کردن وسعت در بنا، باید با معماری و طراحی صحیح، از عرصه و زمین به بهترین نحو استفاده نمود تا به توان با حداکثر بهره وری، به مسکن مناسب دست یابیم.

دراحادیث و روایات حتی به ارتفاع ساختمان و دیوار اتاق ها هم اشاره شده است تا جایی که منازلی با ارتفاع زیاد را به صلاح ندانسته اند.
البته مبحث یک مبحث اجتهادی است که باید پیرامون آن بحث دقیق انجام داد که آیا این مطلب به علت عدم وجود ابراز آن و پیشرفت صنعت ساختمان سازی برای عموم و مردم، جهت ساختمان منازل مرتفع و چند طبقه بوده است. زیرا شاید علم ساخت سازه و ساختمان سازی در آن زمان برای خواص وجود داشته است اما برای عموم مردم چنین امکانی مهیا نبوده است.
مورد بعدی اینکه این نهی به علت مبحث ایمن سازی و ساختمان برای عموم مردم می باشد یا خیر و این نهی معصوم به ساخت سازه های مرتفع به مباحث تکوینی یا اخلاقی بر می گردد. مانند آن که برخی ساختمان های مرتفع با ساختن سازه های مرتفع و زندگی در آن، باعث مسدود شدن مسیرباد می شود.
هواخوری به خصوص در نواحی گرم که باد و هوا مهم است، مسدود غوان تابش خورشید به علت ارتفاع ساختمان و… می شوند و نوعی را از لحاظ عقلانی از همسایه خود سلب می نماید. شاید طرح این مباحث برای اجتماعی که برخی از آن مسائل به طرف اجتماع تبدیل شده است، قابل پذیرشی نباشد و افزایش جمعیت و امکانات آن نیز از دغدغه مسولین، برای رفع مشکلات مسکن می باشد. اما نباید مطالب مذکور را نادیده گرفت.

در چندین روایت تاکید بر نصب ایه الکرسی بر دیوار منازل مرتفع، شده است.

در روایات می خوانیم که:

«هر کس ارتفاع خانه اش بیش از هشت ذراع باشد، بر سر هشت ذراع، آیة الکرسى بنویسد.»

در روایتى می خوانیم که ابوخدیجه می گوید: در منزل امام صادق علیه السلام دیدم که بر دور حجره و در سمت قبله ی نمازخانه آن حضرت، آیة الکرسى نوشته شده بود.

بررسی مصالح ساختمانی

جهت ساخت یک مسکن و محل زندگی، باید مزاج افراد و مزاج محیط و منطقه، دقیقاً بررسی شود.
به عنوان مثال:
مزاج و طبیعت در شمال سرد و تر است و باید برای ساخت منزل، از مصالح چوبی بیشتر استفاده شود. استفاده از سیمان و گچ در شمال، باعث پیدایش و تشدید بیماری های سرد و تر، به علت سردی مزاج سیمان و سردی و تری مزاج گچ در شمال کشور گردیده و بیماری هایی مانند روماتیسم، بی حالی و… زیاد می شود. به خصوص گچ که جاذب و منتقل کننده رطوبت است و حتی بوی آن نیز در دراز مدت، باعث سردی مغز و سستی می شود.
در این شرایط که ساخت منازل چوبی مقدور نمی باشد، پیشنهاد می شود درون منزل و دیوارها، با چوب های نازک به جای گچ به دیوار، مانند کاشی و سرامیک به دیوار چسبیده شود که هم عایق خوبی برای سردی و رطوبت ذاتی سیمان و گچ است و هم به عنوان یک طرح زینتی، زیبایی و جلوه خاصی به دیوار می دهد.
در این حالت شما مختارید با طرح ها و رنگ های با نشاط جلوه ای زیبا به منزل خود دهید.
اما در مناطق گرم و خشک استفاده از مصالح سیمان، گچ، سنگ و کاهگل مناسب و باعث تعدیل حرارت و خشکی می گردند و شرایط دل پذیری به وجود می آورند.
اگر بخواهیم مسکن و خانه های امروزی را به صورت طبی بررسی کنیم به یک فاجعه می رسیم.
بلوکهای مصرفی در ساختمان ها سرد هستند، آهن که ستون اسکلت اصلی بنا بر آن پایدار است، دارای طبع سرد است و درب های آهنی و پنجره های آلومینیومی نیز دارای مزاج سرد هستند، همچنین سردی گچ، سیمان و بلوک های مورد استفاده در درون ساختمان ها این ویژگی را نیز دارند.
در این میان، آجرها به علت پختن، حرارت دیدن و نوع خاک، سردی زیادی ندارند و برای ایجاد بنا مناسب هستند.
سرامیک ها نیز بسته به جنس مواد به کار رفته در بحث مزاج ها، دسته بندی می شوند و سنگ های تزییناتی نیز عمدتاً سرد هستند.
استفاده از عایق پارکت هایی که از جنس چوب هستند و بر دیوار و کف نصب می شوند، میتواند تا حد زیادی از این مضرات جلوگیری کند.
با توجه به آنکه عمده مصالح ساختمانی امروزی، سرد هستند، اهمیت بهره وری از نور آفتاب به عنوان نوعی مصلح در ساختمان ها جایگاه ویژه ای پیدا می کند.
دقت داشته باشید وسایل گرمایشی مانند بخاری و شوفاژ هرگز نمی تواند جایگزین مناسبی برای مزیت های حضور نور و اشعه خورشید در خانه ها باشد و نمی توان به بهانه وجود حرارت های مصنوعی مانند بخار شوفاژ و نورهای مصنوعی مانند لامپ و… به نور خورشید بی توجهی کرد، زیرا از لحاظ تاثیرات جسمی، روحی، روانی هیچ یک جبران کننده نور خورشید نیستند.

تهویه هوا (بادخور):

جابجایی هوا را باد می گویند. باد منتقل کننده ذرات معلق در هوا است و جابجایی آنها باعث ایجاد فرح و ترویح می شود.

بهتر است مکان بنا و ساختمان در محیطی انتخاب شود که از باد و انرژی آن بهترین بهره برداری صورت پذیرد و از ساخت منزل و ساختمان ها در مناطق جغرافیایی که هوا در آن راکد است، خوداری شود.
هوای گرم بالانشین و سبک است و هوای خنک پایین نشین و سنگین است. در قدیم، منافذی در سقف ها و پنجره هایی در سطوح پایین قرار می دادند و به این صورت جریان هوا از پایین وارد می شد و هوای گرم که تمایل به سمت صعود دارد و در حال حرکت به سمت بالا باعث مکش و ایجاد جریان هوا و ترویح می شود، خارج می شد. اما باید دانست این نسخه ها را نمی توان برای تمامی منازل امروزی با این فرهنگ آپارتمان نشینی نوشت.
وسایل تهویه صنعتی مانند: پنکه، فن و… به علت ایجاد باد مصنوعی هیچ گاه جایگزین باد و ️تهویه طبیعی نمی گردند.
در این شرایط بهترین روش جهت استفاده از باد و تهویه طبیعی، انتخاب صحیح مکان پنجره ها، در طراحی منازل است.
به عنوان مثال در شهرها و محیط هایی که بادها از جنوب یا شمال می وزند، باید پنجره ها به صورت شمالی و جنوبی انتخاب شود و اگر باد از شرق یا غرب می وزد باید پنجره ها هم در غرب و هم در امتداد آن در شرق طراحی گردد.
هرچند آپارتمان های مرتفع با ایجاد حصاری مانع از رسیدن هوا، باد، نور خورشید به صورت مفید به همسایگان خود می باشند و شاید نهی معصومین در برخی از احادیث و روایات در خصوص ساخت منازل مرتفع به همین علت باشد.

در مقاله بعدی ادامه این مطلب را بررسی خواهیم کرد.