دارو و گیاه درمانی 1

در مقاله قبلی، با خواص بعضی گیاهان دارویی آشنا شدیم. در این مقاله به روش های مختلف معمول استفاده از دارو در طب اسلامی سنتی اشاره می کنیم:

انواع روش های استفاده از دارو در طب سنتی عبارتند از:

خوراک ساده

منظور از خوراک ساده، یعنی نوع مصرفی که دارو به صورت منفرد بدون تغییر و تحول، اعم از اینکه حرارتی ببیند یا پودر شود یا باعسل مخلوط شود مصرف می شود. مانند مصرف عسل، خرما، مویز و حتی گاهاً سیاهدانه و… ب ه صورت مصرف ساده.
در این روش مثلا طبیب به بیمار می گوید یک قاشق مرباخوری اسفند را با آب بخور. یا هفت عدد خرما را ناشتا برای تقویت حافظه یا تقویت جنسی درمردان، مصرف کنید.
البته خود این خوراک ساده تقسیم به بخش ها و روش های متفاوتی می شود از جمله مکیدنی، جویدنی و… .

مثلاً: بادام و سیاهدانه به صورت جویدنی کامل تجویز می شود تا اجزای آن کاملا آسیاب شوند و مواد آن در هضم های بعدی آزاد شود.

بعضی اوقات نیز به صورت مکیدنی برخی داروها تجویز می شوند، مانند: مکیدن کندر یا مکیدن و مزه مزه کردن عسل و…که باعث جذب بیشتر توسط مغز می شود و نیز نیاز به تاخیر و تدریج جذب دارو توسط بدن و یا حتی انحراف طبیعت مدبره بدن مورد نظر طبیب می باشد.

خیسانده

در روش معمولا مقداری از دارو را به صورت ساده یا کوبیده با مقداری آب، مخلوط می کنند و تا چندساعت صبر می کنند، سپس آب آن یا کل گیاه و آب را باهم مصرف می کنند.
مثل: مخلوط خیساندن تخم کاسنی و خرفه یا حتی خیساندن آلوبخارا و انجیر خشک و مصرف آن بعد از ساعتی. این آب بسته به تشخیص درمانگر و تاثیری که قرار است بر روی دارو بگذارد، می تواند آب سرد یا گرم باشد.

حتی در بعضی شرایط، قرار دادن خیسانده در زیر نور ماه، باعث تقویت اثر این خیسانده ها می شود.

مصرف خیسانده به تنهایی بیشتر درجایی به کار می رود که:

• برای استفاده از ماده موثره دارو و آزاد کردن آن، نیاز به جوشاندن و حرارت و پودر کردن نداشته باشیم.
• درجایی که پودر کردن و جوشاندن و…باعث تحلیل اثر و قوت دارو و حتی تغییر ماهیت اثر دارو می شود.

روش دم کرده یا حرارت غیر مستقیم

در این روش معمولا یک لیوان آب و یک قاشق مرباخوری تا غذاخوری (بر حسب شرایط و تشخیص درمانگر) از گیاه را با آب مخلوط و باحوصله به مدت بیست دقیقه تا نیم ساعت صبر می کنیم تا دم بکشد.
روش دم کرده اگر به صورت صحیح و با حوصله انجام شود از بهترین روش های مصرف دارو است.

در این روش به علت حرارت غیرمستقیم، هم عمل جداسازی مواد مؤثره انجام می شود و هم حرارت زیاد نیست که به خاصیت آن لطمه بزند.

جوشانده

در روش جوشانده، معمولا یک لیوان آب به همراه یک قاشق مرباخوری تا غذاخوری از گیاه یا مواد خاص، در ظرف مناسب مانند: ظروف مسی و… به آرامی قل ملایم می خورد و معمولا مدت این قل ملایم، بین سه تا پنج دقیقه است. در جوشاندن داروها، باید دقت کرد که حرارت و جوشاندن، با حرارت زیاد نباشد. زیرا باعث از بین رفتن قوا و خاصیت و گوهر اصلی ماده و گیاه می شود.

عرقیات و عرق گیری

در روش عرق گیری سعی برآن است که عصاره گیاه به صورت بسیار لطیف تبخیر و پس از تصعید و میعان،گوهر گیاه به صورت اجزای لطیف، استخراج گردد. البته عرق گیری خود یک هنر و علم پیچیده است که موارد زیر باید رعایت شود:

•  هر یک از گیاهان چگونه باید عرق گیری شوند؟
• در چه زمانی گیاه باید چیده شود، سپس تا زمان عرق گیری چه تدابیری برای حفظ خاصیت و قوای گیاه صورت پذیرد.
•  هر گیاه کدام یک از اجزایش باید برای عرق گیری استفاده شود؟ مثلا: دربرخی گیاهان از گل های آن عرق گیری می شود مانند: گل گاوزبان، بهارنارنج، گل محمدی، گلاب و … و برخی از برگ ها و سرشاخه های گلدار آن، مانند: آویشن، مرزنجوش و …

فرایند عرق گیری و حفظ و نگهداری آن جهت حفظ خاصیت آن، همه و همه مشتمل بر علوم خاص و تخصص خاص است. البته برخی جدیدا نظراتی در مورد عرقیات دارند و مصرف آن را صحیح نمی دانند. حتی نظر برخی از قدما را نیز عنوان داشته اند. در کل باید گفت اکثر منابع و بزرگان طبی ما، مصرف عرقیات را نه تنها تایید بلکه در برخی بیماری ها تاکید نیز داشته اند.
برخی شبهات در این خصوص هم که در مورد عدم توصیه خوراکی عرقیات توسط معصوم، وجود الکل در عرقیات، حکم عرقیات، حکم آب شب مانده را دارد و… همه جواب های بسیار واضحی دارد که در مقالات بعدی به این موارد اشاره خواهد شد.

مثلا کسی که مصرف عرقیات را به علت داشتن حکم آب شب مانده نهی می کند باید بداند که فساد آب با فساد سریع عرقیات متفاوت است و مطلب دیگر اینکه مثلا اگر عرقیات را تازه تازه مصرف کرد، بدون اشکال خواهد بود.
پس باید دقت داشتن به علت برخی انتقادات به روش عرق گیری امروزی، نباید کل عرقیات و فواید آن را زیر سوال ببریم. و اینکه هیچ یک از معصومین مصرف خوراکی عرقیات را تجویز نکرده اند دلیل نمی شود که ما عرقیات را زیر سوال ببریم. زیرا بسیاری از غذاها و داروها توسط معصومین یا تجویز و مصرف نشده یا شده اما به دلایل مختلف مانند عدم ثبت تاریخی یا از بین رفتن اسناد، احادیث و سیره به دست ما نرسیده است. مثلا در اسناد روایی و سیره اهل بیت اسمی از جنسینگ یا گیاه ارزشمند جدوار به میان نیامده است.  به نظر شما صحیح است بگوییم طب اسلامی جنسینگ و جدوار را تایید نمی کند؟!

عصاره گیری

عصاره گیری معمولا به روش های مختلف صورت می پذیرد. از جمله اینکه گیاه را با سه برابر آب مخلوط می کنند و به آرامی می گذارند قل بخورد و بجوشد، تا بر حسب شرایط یک سوم یا نصف و حتی گاهی دو سوم آب تبخیر شود. سپس ماده را صاف کرده، استفاده می کنند.
تذکر: اینکه در چه شرایطی گیاه به روش خیسانده یا دم کرده یا جوشانده یا عرق یا عصاره استفاده شود، خود نیازمند یک بحث تخصصی است.

مثلا برخی داروها, به علت لطافتی که دارند، اگر زیاد جوشانده شوند، خاصیت و قوای آن ها از بین می رود. مانند: خاکشیر و افتیمون. بعضی داروها هم به علت تکاثف زیاد، باید کمی جوشانده شوند تا مواد آن آزاد گردند.

معجون

در روش استفاده از معجون، معمولا دارو با فرمول خاص، کوبیده و پودر می شود و با مقداری عسل که معمولا دو تا سه برابر عسل است، مخلوط می شود و در مدت زمانی خاص، جهت ترکیب اتحادی و عجین شدن خاصیت داروباعسل، در نظر گرفته می شود. این مدت زمان بسته به شرایط، گاهی بدون زمان و گاهی چهل روز در نظر گرفته می شود.
درست کردن معجون خود به تنهایی از علوم ظریف داروسازی است. معجون سازی دارای تدابیر خاص خود است، زیرا گاهی با یک سهل انگاری، اثرات دارو شدیدا کاهش میابد و یا با یک تدبیر ساده، اثرات دارو بسیار تقویت می شود. در معجون سازی بسته به کاربرد دارو و اینکه حمل دارو به چه منظور و برای کدام عضو است، دارو مورد کوبش و پودر قرار می گیرد. گاهی یک مرحله کوبش و مخلوط، کافی است. گاهی نیم کوب کردن و کوبش دو مرحله ای و گاهی نیز بسیار باید کوبیده شود تا دارو خوب پودر شود.
ترکیب دقیق و شایسته دارو و یک شیرینی سالم که معمولا عسل است، می تواند برد درمانی خوبی داشته باشد.مخصوصا اینکه عسل همان گونه که عرض کردیم از حاملان شایسته دارو به اعضاء است.
در مقاله مربوط به عسل، علت شایسته بودن عسل در خصوص حمال بودن (حمل کردن و بردن) دارو به نقاط مختلف را به طور خلاصه شرح دادیم.

حمام دارویی و آبزن ها

روش های ذکر شده معمولا به این طریق استفاده می شود که جوشانده گیاه یا دارو در ظرفی قرار می گیرد و کل بدن یا فقط عضو مذکور در آن جوشانده و محلول، خوابانده می شود و یا به عضو می رسد.
مثلا جهت رفع سنگ کلیه، مشکلات زنانگی، مانند عفونت و… معمولا محلول و جوشانده فوق در ظرفی ریخته می شود و فرد در آن می نشیند.
مقدار غلظت و رقت جوشانده و مقدار توقف فرد در حمام دارویی یا آبزن و مقدار سطحی قرار گرفتن عضو یا بدن در جوشانده مذکور بسته به نظر طبیب است.

شاید گاها در بیماری یا مشکل خاص، کل پا یا حتی کل بدن نیاز به حمام دارویی داشته باشد، یا فقط قرار دادن واژن با نشستن در لگن و وان یا ظرف تا ناف یا کلیه ها.

نکته مهم این که معمولا مواد حمام دارویی و آبزن ها باید گرم باشند یا حداقل اینکه سرد نباشند. البته این معمول آن است. شاید گاهی به هرعلتی دربیماری خاصی، پزشک جهت کنترل و درمان بیماری های گرم تشخیص به حمام دارویی سرد و خنک دهد.
نکته: جوشانده ها بر حسب روال طبیعی، باید صاف شوند و سپس مورد استفاده قرار گیرند.

همچنین معمولا دو مرحله گرم کردن مجدد جوشانده، جهت استفاده در حمام دارویی و آبزن حسب ترکیبات و مورد استفاده آن بلامانع است. مگر در بعضی بیماری های عفونی و… که جوشانده باید مجدد و تازه تهیه شود. البته جوشانده تازه اثربخشی قوی تر و بهتری نسبت به جوشانده کهنه دارد.

بخور

در روش بخور معمولا مقداری دارو یا گیاه را با آب مخلوط می کنند و می گذارند تا قل بخورد و بجوشد و معمولا با گذاشتن پارچه و حایلی مانع از فرار بخار به دست آمده می شوند و این گونه بخار به وجود آمده را مورد استنشاق قرار می دهند یا حتی به عضو خاصی مانند چشم و گوش می رسانند. در این روش، قسمت لطیف دارو در هنگام تصعید به عضو می رسد.

مثلا در بیماری های ریوی و حتی عفونت های ناحیه سینوس ها و…، دادن بخور از روش های بسیار مناسب، برای رساندن دارو به صورت مستقیم به عضو می باشد. در این روش بخور گیری، دارو بدون اینکه بخواهد وارد سیکل و هضم های چندگانه بدن شود و اثر آن کم شود، به صورت مستقیم به واسطه بخور و استنشاق یا بخور مستقیم به عضو می رسد و تاثیرات بسیار مثبتی در بر خواهد داشت.
در حقیقت بخورگیری، استفاده از همان عرق گیاه و دارو است که مستقیم به سمت عضو می رود و جذب بافت ها می شود و به عنوان خوراک دارویی بافت ها قرار می گیرد.

از روش بخورگیری می توان برای بیماری های زیر استفاده کرد:

• بیماری های ریوی، سینوس ها و پولیپ ها
• برای  انواع مشکلات و بیماری های مغزی مانند ضعف حافظه، خروج اخلاط سوداوی و بلغمی، حتی رطوبت دادن به مغز جهت مهار صفرای موجود در سر و مغز
• انواع بی خوابی ها با منشاء سودا و صفرا
• بیماری های عصبی و روحی روانی، ترس، استرس ها
• برای رفع جوش های صورت، برای زیبایی و براق شدن پوست و رفع چربی ایجاد شده
• بیماری ها و عفونت چشم

تدخین

در روش تدخین به این صورت است که دارو به صورت دخان یا همان دود به روش های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.

• مثلا برای عفونت در زنان، تدخین عنبر نصارا یعنی همان پشکل الاغ ماده سودمند است.
• برای رفع بیماری های سرد به خصوص در مغز، تدخین و دود کردن برخی گیاهان و مواد گرم مانند: اسفند،کندر و گلپر بسیار سودمند است.
• همچنین دود دادن برخی گیاهان و مواد برای سینوزیت و بواسیر و…

تدخین و دود دادن می تواند به روش های مختلف انجام پذیرد از جمله:

مثلا در بیماری های زنان، معمولا مواد را کمی آتش می زنند تا دود کند. سپس آتش را مهار می کنند و یک گلدان روی آن می گذارند. چون ته گلدان سوراخ است، گلدان را به صورت واژگون روی دخان و دود حاصله می گذارند تا از سوراخ گلدان خارج شود. در این هنگام خانم در شرایط خاص و حالت خاص از دود بهره برداری می کند.
یکی از روش های دیگر در تدخین استفاده از قلیان در درمان برخی بیماری ها بوده است.

قلیان از ابزارهای مهم و تخصصی درمانی بوده که متأسفانه امروزه از مسیر و هدف اصلی خود منحرف و بلای جان مردم شده است. در روش قلیان با تدخین غیر مستقیم، برخی گیاهان سودمند برای درمان، به خصوص بیماری های ریوی بهره برداری می گردید. اما اکنون قلیان چنان جهت منفی پیدا کرده است که نمی شود حرفی از جهت
دهی درمانی آن زد.

قلیان نیز به روش های مختلف استفاده می گردد:

1. در روش اول، با گذاشتن گیاه و مواد درمانی در مجاورت زغال با مجاورت لایه مسی، این مواد یا گیاه به حالت دود و دخان به سمت مخزن آب در قسمت پایین قلیان کشیده می شد و بعد از تعدیل و… با یک دم به سمت ریه ها منتقل می شود.
2. در روش دوم قلیان بدون مواد می باشد. یعنی فقط در محل مخزن آب آن، عرق خاصی را می ریزند و فرد آن را با دم به سمت ریه ها می کشد.

مثال:

• عرق نعنا برای پاکسازی ریه
• عرق مرزنجوش برای رفع و پاکسازی اخلاط لزج ریوی
• عرقیات خنک برای  خنک کردن مغز، ریه و بدن. زیرا خلاصه خون به شش ها می آید و توسط کیسه های هوایی، موادی که در ریه ها توسط دم به آنجا می آیند را به سراسر بدن حمل می کنند.

متاسفانه امروزه قلیان تبدیل به یک ناهنجاری و وسیله ضد سلامت اجتماع تبدیل شده است. است. از موادی که روی زغال می گذارند، لایه آلومینیومی که کنار زغال می گذارند و همراه دود، مواد آلومینیوم به سمت ریه ها منتقل می شود، از لوله های آلوده و مخزن آب آلوده و …

تاثیرات بد روحی و روانی که ماحصل کشیدن قلیان است نیز بسیار فاجعه آمیز است.

کشیدن قلیان با این روش، در آغوش گرفتن سرطان و مرگ است. به خصوص اینکه متاسفانه قشر جوان و حتی زنان و دختران نیز به سمت قلیان متمایل شده اند.

مالیدنی ها

روش مالیدن یکی از روش های دیگر استفاده دارو در طب اسلامی و سنتی است. مثل مالیدن بعضی روغن ها و مواد به برخی اندام ها برای منظورهای خاص درمانی.
مانند:

• مالیدن سرکه برای کنترل و رفع بعضی جوش ها و عوارض پوستی
• مالیدن روغن های گرم برای رفع سردی در یک ناحیه و…
  در این روش دارو و مواد از طریق روزنه های پوستی جذب گردیده و اثر گذاری خواهند داشت.